De Goldberg variaties van Johann Sebastian Bach zijn beroemd. Wat is het verhaal erachter? En wie is Goldberg?
Met een van zijn opdrachtgevers ontwikkelde Bach een bijzondere band: Hermann Carl Von Keyserlingk, een welgestelde Russische ambassadeur die aan het Saksische hof werkte. Later werd hij in de edelstand verheven; hij werd graaf. Ze ontmoetten elkaar regelmatig in Leipzig. De graaf liet zijn eigen klavecinist les nemen bij Bach. En een van Bach’s zoons, Wilhelm Friedemann, kwam later bij de graaf in dienst als organist.
Slapeloze nachten
Von Keyserlingk was regelmatig ziek, lag ‘s nachts wakker van de pijn en was bang voor de dood. Hij vroeg Bach om muziek te componeren met als specifieke doel zijn slapeloosheid wat te verzachten. Sommigen zeggen dat de graaf wat ‘vrolijke’ muziek zocht.
De 55-jarige componist ging aan de slag. Als basis gebruikte hij een aria die hij in 1721 (twintig jaar daarvoor) al had geschreven in het Klavierbüchlein für Anna Magdalena Bach.
Voor Von Keyserlingk schreef Bach in totaal dertig prachtige, eindeloze variaties op basis van hetzelfde, steeds terugkerende akkoordenschema van de oude aria.
Goldberg
De graaf had een jonge, virtuoze klavecinist in dienst, Johann Gottlieb Goldberg, die ook lange tijd bij de graaf in huis woonde.
‘s Nachts speelde Goldberg de variaties urenlang voor zijn wergkgever, op een klavecimbel in het aangrenzende vertrek naast de slaapkamer van de graaf. Aan hem danken de variaties hun naam.
Of dat de pijn van Von Keyserlinck heeft verlicht vertelt het verhaal niet, maar als dank overlaadde hij Bach met honderd Louis d’Or goudstukken.
Variaties
De variaties werden met de hand uitgeschreven door Balthasar Schmid en al in 1741 uitgegeven, tijdens Bach’s leven dus, wat ook uitzonderlijk is.
De benaming Goldberg-variaties zijn niet door Johann Sebastian Bach zelf bedacht. De officiële titel van de muziek luidt: ‘Clavier Übung bestehend in einer Aria mit verschiedenen Veränderungen vors Clavecimbal mit 2 Manualen’.
In de beschrijving van de Engelse uitgave komen we nog iets meer te weten: ‘Composed for connoisseurs, for the refreshment of their spirits, by Johann Sebastian Bach, composer for the royal court of Poland and the Electoral court of Saxony, Kapellmeister and Director of Choral Music in Leipzig.‘
Opnamen
De Poolse klaveciniste Wanda Landowska maakte in 1931 als eerste een opname (grammofoonplaat) van de Goldbergvariaties. Daarmee bracht ze niet alleen de muziek van Bach opnieuw in de belangstelling, maar ook het — inmiddels nagenoeg vergeten — klavecimbel.
Beroemd zijn de Goldberg-variaties in de uitvoeringen van Glenn Gould. Hij nam alle dertig variaties twee keer in zijn carrière op: in 1955 en in 1981. Beide keren zijn de uitvoering van zeer hoge historische waarde. De verschillen tussen de twee uitvoeringen zijn buitengewoon fascinerend. Aan de luisteraar de dankbare taak om deze verschillen te ontdekken.
Vertelkunst
De variaties zitten vol met virtuoze vondsten. J.S. Bach gebruikt verschillende emoties, verhaallijnen en technieken en citeert zelfs twee volkswijsjes. Ook gebruikt hij invloeden uit de muziek uit Frankrijk en Italië van dat moment.
De Goldberg-variaties bevestigen de briljante constructie van zijn muziek, en onderstrepen zijn geniale vertelkunst en virtuositeit als componist.
Wat een waanzinnige opnames blijven dat toch, die 1955 en 1981 opnames van Gould. Zo verschillend, 1955 zo vitaal, virtuoos en energiek, 1981 zo intens en bespiegelend. Honderden keren moet ik ze beide beluisterd hebben, en telkens ontdek ik weer nieuwe dingen.
Gould zelf was trouwens niet altijd even enthousiast over het werk, sommige variaties vond hij toch van mindere kwaliteit dan andere. Maar het feit dat hij dit werk koos om mee te debuteren zegt genoeg over zijn liefde voor dit werk.
Er zijn nog enkele andere opnames beschikbaar van de Goldberg variaties door Gould: voor de Canadese radio (een live radio opname uit 1954) en een fantastische live opname van een concert in Moskou, in 1957.
Probleem is wel dat het mij niet meer lukt naar Goldberg-opnames van andere pianisten te luisteren.
Het zij zo.
Dank voor je mooie reactie Peter!!
Jeremy Denk heeft een mooie uitvoering opgenomen. Bij de CD zit een video waarin hij vertelt over zijn zienswijze op het stuk. ‘A river if bass notes,’ zegt hij. Denk legt uit en speelt. Hij is soms zo enthousiast dat hij al uitleggend zichtbaar popelt om verder te spelen. Verhelderend, vermakelijk en indrukwekkend. Op YouTube legt Lang Lang zíjn visie op de Goldberg-variaties uit. Hij noemt de aria de mooiste die bestaat. Prachtig en ook overtuigend. Ontroerend zijn beelden van zijn concert in de Thomaskirche in Leipzig, dat hij afsluit met het leggen van een roos op Bachs grafsteen. Nou, zo dus.
Sorry. Het moet zijn: a river of bass notes.